Ludzie lubią porządkować i kategoryzować rzeczywistość. Dla przewodników przykładem takiego uporządkowania jest fizycznogeograficzny podział Sudetów na mniejsze i większe jednostki. Gdy w 2018 roku opublikowano nowy, „oficjalny” podział całej Polski do poziomu mezoregionów – z dokładną mapą i wsparty 3 lata później obfitą publikacją książkową – wydawało się, że teraz wszystko będzie już jasne. Okazuje się jednak, że pewne wątpliwości pozostały, nowe się pojawiły, a na przewodnika, który nie czerpiąc z wielu źródeł niedostatecznie zgłębił fizjografię Sudetów wraz z Przedgórzem Sudeckim, nadal czyhają pewne pułapki.

Położenie Sudetów

Sudety leżą na terenie Polski, Czech i, w najmniejszej części, Niemiec, z czego wynika pewne zamieszanie w ich postrzeganiu. Granice państwowe przestały być barierą w penetrowaniu gór dopiero po włączeniu Polski i Czech do Strefy Schengen (21.12.2007). Polacy oswajają Sudety raptem od końca II wojny światowej, zaś dla Czechów nazwa „Sudety” dotyczy raczej pogranicznego obszaru zasiedlonego niegdyś przez głównie niemiecką ludność, niż pasma górskiego, dla którego stworzyli „gabinetowe” określenie „krkonošsko-jesenická subprovincie”. W obu krajach dominuje zainteresowanie naukowców własnym terenem. Nie uzgodniono dotąd spójnego podziału fizjograficznego – w użyciu są inne niekiedy nazwy i odrębna numeracja jednostek, których obszary bywają niedopasowane do siebie na granicy państwowej.

Ewolucja podziału

Regionalizacja fizycznogeograficzna jest dokonywana zgodnie z określonymi zasadami metodycznymi, z uwzględnieniem geologii, tektoniki, geomorfologii, gleb, wód, klimatu czy nawet roślinności poszczególnych obszarów. Stosowane metody można z grubsza podzielić na dedukcyjne (dzielenie większych jednostek na mniejsze) i indukcyjne (łączenie mniejszych jednostek w większe). Ustalanie granic jednostek w górach odbywa się siłą rzeczy inaczej niż na niżu – generalnie linie graniczne powinno się prowadzić wklęsłymi formami terenu, a nie grzbietami. Łatwo jest rozgraniczać pasma górskie głównymi przełęczami w grzbietach, ale trudniej w dolinach rzek (wzdłuż cieku czy krawędzi doliny?) i na stokach (wzdłuż poziomicy czy dolnego załamania?). Ze względu na pracochłonność tradycyjnej analizy coraz częściej próbuje się zastosowania metod zautomatyzowanych, z wykorzystaniem systemów GIS czy zdjęć satelitarnych.

Wydzielone regiony czy obszary trzeba jakoś formalnie nazwać, czasami korygując tradycyjne nazewnictwo. W nazwach pochodzących od szczytów lub rzek zazwyczaj stosuje się dopełniacz rzeczownika (stąd np. Obniżenie Ścinawki, nie Ścinawskie czy Rów Górnej Nysy, nie Górnonyski), zaś jeśli pochodzą one od miejscowości, częściej używa się przymiotnika (stąd np. Obniżenie Noworudzkie, nie Nowej Rudy czy Równina Świdnicka, nie Świdnicy). Nie są to ścisłe reguły, czego dowodzą chociażby pochodzące od rzek nazwy: Góry Izerskie, Kaczawskie czy Bystrzyckie. Mamy też np. równolegle Rów Świerzawski i Rów Świerzawy, z tym że pierwsza z tych nazw dotyczy jednostki fizjograficznej, a druga – geologicznej.

Poglądy naukowców ewoluowały i nadal ewoluują, zmiany dotyczą nie tylko Sudetów. W XIX i w 1. poł. XX w. geografowie opisywali regiony na bardzo ogólnym poziomie. W 2. poł. XX w. ukształtował się najpopularniejszy dla całej Polski podział wg Jerzego Kondrackiego, opisany w kilku wydaniach książki „Geografia regionalna Polski”. Wprowadził on klasyfikację w układzie dziesiętnym na poszczególnych poziomach: megaregion, prowincja, podprowincja, makro-, mezo- i mikroregion, ale nie wyznaczył dokładnych granic jednostek. Dla obszaru Sudetów czerpał on z prac Wojciecha Walczaka, a ten z kolei od Mieczysława Orłowicza. Z czasem pojawiały się inne koncepcje podziału Sudetów, do których nadal odwołuje się część publikacji, np. niektóre strony w Internecie.

W zależności od wybranego podziału niektóre mezoregiony mogą się inaczej nazywać, mieć inne granice, a w efekcie np. inne najwyższe szczyty, czy nawet w ogóle nie występować. Różnice bywają zarówno znaczące, jak i subtelne. Miłośnicy wszelkich „koron” mogą czuć się zdezorientowani… Osobnym problemem są rozbieżności pomiędzy podziałami stosowanymi w sąsiednich krajach. Zawsze warto wyraźnie zaznaczyć, do którego podziału odwołujemy się opisując dany teren, pasma bądź szczyty górskie, cieki wodne itd.

W latach 1989-2008 wydano w 21 tomach „Słownik geografii turystycznej Sudetów” (Marek Staffa, Krzysztof R. Mazurski, Janusz Czerwiński i inni). Podział na tomy opisujące grupy górskie Sudetów i ich Przedgórza został oparty na propozycji W. Walczaka. Do dziś np. sporo haseł Wikipedii odwołuje się do tej klasyfikacji.

W 1994 roku w artykule „Uwagi do fizjograficznej regionalizacji Sudetów” swoją propozycję przedstawił Jacek Potocki (wówczas członek SKPS), który chyba jako pierwszy kompleksowo potraktował całe Sudety, a w szczególności próbował połączyć podziały fizycznogeograficzne na pograniczu Polski i Czech. Również ten podział do dziś bywa dość często bywa przywoływany.

W 2010 roku Piotr Migoń i dwaj inni naukowcy w jednym z rozdziałów monografii „Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki” rozciągnęli Sudety po polskiej stronie sporo na wschód, niemal po dolinę Odry, zaliczając do nich 2 dodatkowe mezoregiony: Przedgórze Głuchołasko-Prudnickie i Wysoczyznę Głubczycką. Jest to ciekawa koncepcja, odwołująca się do postulatów uznania Płaskowyżu Głubczyckiego za przedłużenie Przedgórza Sudeckiego ze względu na charakter rzeźby i geologiczne powiązania z Sudetami.

Warto też wspomnieć o nieco kuriozalnej dla Dolnoślązaków, a opublikowanej w pracy „Regiony geograficzne Polski” z 2007 r. propozycji Jana Olędzkiego, który na podstawie teledetekcji, a konkretnie analizy zdjęć satelitarnych, zaproponował podział znacznie odmienny od pozostałych, w którym np. Przedgórze Sudeckie sięga na północy aż poza Legnicę, a na wschodzie aż po Racibórz.

Formalną podstawą podziału z 2018 r. i uzupełniającej go monografii „Regionalna geografia fizyczna Polski” z 2021 r. jest tzw. „ustawa krajobrazowa” z 2015 r. implementująca postanowienia Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Powstał on na potrzeby wykonywania audytów krajobrazowych, a przygotowała go grupa naukowców (Andrzej Richling, Jerzy Solon i inni) na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Jest to synteza prac kilkunastu ośrodków regionalnych, a zarazem kontynuacja i aktualizacja prac J.Kondrackiego, ze znacznie większym poziomem precyzji (co paradoksalnie nie zawsze jest ułatwieniem), ale schodzi tylko do poziomu mezoregionów. Opracowanie to nie jest wolne od błędów i nieścisłości. Środowisko naukowe pracuje dalej, ale nie osiągnęło nawet porozumienia co do schematu numerowania mikroregionów, mimo że pojawiają się też bardziej szczegółowe podziały na submikroregiony. Co ciekawe, Czesi w detalach swojego podziału schodzą jeszcze poziom niżej: oblast (makroregion), celek (mezoregion), podcelek (mikroregion), okrsek (submikroregion?), podokrsek (brak polskiego odpowiednika).

We wspomnianej nowej monografii fizjograficznej dla każdego mezoregionu przygotowano rozdział z opisem oraz stosowne mapy i tabele z danymi numerycznymi, m.in. punktami krańcowymi w głównych kierunkach geograficznych oraz maksymalnymi i minimalnymi wysokościami. W tekście i w tabelach zdarzają się pomyłki, np. wg map szczyt Sas znajduje się w Górach Wałbrzyskich, ale tekst i tabela nadal wskazują go jako najwyższy punkt Pogórza Wałbrzyskiego. Ponadto okazuje się, że autorzy z jakichś powodów zignorowali co najmniej 2 małe skrawki mezoregionów: enklawę Gór Izerskich w granicach Polski na południowo-wschodnim skraju tzw. Worka Turoszowskiego przypisali do Kotliny Żytawskiej zaś fragment Gór Jastrzębich na południowo-zachodnim skraju tzw. Worka Okrzeszyńskiego wciągnęli do Gór Kamiennych całkowicie rugując te pierwsze z obszaru Polski.

Wizualizacja nowych granic mezoregionów na mapach w geoportalu GDOŚ czy dane z Numerycznego Modelu Terenu dostępne w geoportalu GUGiK pozwalają na ciekawe obserwacje i zabawy, np. wyszukiwanie najniższych punktów w poszczególnych mezoregionach w celu opracowania swoistej antykorony Sudetów (podczas spotkania padła propozycja nazwy: „Dno Sudetów”). Żyjemy w antropocenie, stąd nie budzi zdziwienia wskazanie z monografii GDOŚ, że najniższy punkt w Sudetach leży poniżej poziomu morza. Chodzi o położoną w Kotlinie Żytawskiej Kopalnię Węgla Brunatnego „Turów”, aczkolwiek prawdopodobnie nie jest to informacja aktualna, bowiem skądinąd wiadomo, że kopalnia zasypuje niektóre swoje najgłębsze partie urobkiem z innych części wyrobiska. Najniżej położonego naturalnego punktu na terenie polskich Sudetów (ok. 152 m n.p.m.) należy szukać pomiędzy miejscowością Ujazd Górny a autostradą A-4. Zaleca się ostrożność w formułowaniu daleko idących wniosków z przeglądania map na geoportalach, bo przy dużych powiększeniach analiza mających jednak ograniczoną precyzję granic mezoregionów traci sens – można np. dostrzec, że Wodospad Szklarki leży w Górach Izerskich, a krzeszowskie opactwo – w Górach Stołowych.

Nowy podział istotnie wpłynął na wszelkie zestawienia najwyższych szczytów górskich. Rzetelne podsumowanie zmian w tym zakresie przygotowali Paweł Pohl i Mariusz Szatkowski w 3-częściowym artykule „Zmiany najwyższych szczytów mezoregionów Sudetów z Przedgórzem Sudeckim w świetle aktualnej, państwowej, regionalnej geografii fizycznej Polski”, opublikowanym w nr 1, 2 i 3/2023 miesięcznika „Na Szlaku”.

Bibliografia

Literatura:

1. Balon J., Jodłowski M., Problemy i zasady metodyczne regionalizacji fizycznogeograficznej obszarów górskich, [w:] Studia nad regionalizacją fizycznogeograficzną Polski, (red.) M. Kistowski i in.,Warszawa 2018, s. 109-116. https://www.rcin.org.pl/igipz/dlibra/publication/85084/

2. Geoportal Krajowy, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, https://www.geoportal.gov.pl/

3. Geoserwis GDOŚ, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, https://geoserwis.gdos.gov.pl/

2. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wyd. 3 uzup., Warszawa 2009.

3. Korona Sudetów Polskich, https://dzikumaniak.pl/korona-sudetow-polskich/ (dostęp 13.03.2024).

4. Małachowski B., Orłowicz M., Polskie Sudety, „Wierchy”, R. 21, 1952, s. 23-46. https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/62823

5. Migoń P., Sobik M., Kasprzak M., Dorzecze górnej Odry – środowisko fizycznogeograficzne, [w:] Wyjątkowe zdarzenia przyrodnicze na Dolnym Śląsku i ich skutki, red. P. Migoń, Wrocław 2010, s. 13-33. https://www.repozytorium.uni.wroc.pl/dlibra/publication/149446

6. Olędzki J. R., Regiony geograficzne Polski, Warszawa 2007. http://geoinformatics.uw.edu.pl/teledetekcja-srodowiska/#t38

7. Pohl P., Szatkowski M., Zmiany najwyższych szczytów mezoregionów Sudetów z Przedgórzem Sudeckim w świetle aktualnej, państwowej, regionalnej geografii fizycznej Polski. Część 1, „Na Szlaku”, R. XXXVII, Nr e-195 (391), 01/2023, s. 11-15. http://www.na-szlaku.net/?styczen-2023,705, Część 2, „Na Szlaku”, R. XXXVII, Nr e-196 (392), 02/2023, s. 13-17. http://www.na-szlaku.net/?luty-2023,707, Część 3, „Na Szlaku”, R. XXXVII, Nr e-197 (393), 03/2023, s. 14-17. http://www.na-szlaku.net/?marzec-2023,708

8. Potocki J., Funkcje turystyki w kształtowaniu transgranicznego regionu górskiego Sudetów, Wrocław 2009. http://jacekpotocki.pl/nauka/Funkcje%20turystyki.pdf

9. Potocki J., Uwagi do fizjograficznej regionalizacji Sudetów, „Czasopismo Geograficzne”, T. LXV, z. 2, 1994, s. 189-197. http://jacekpotocki.pl/files/Uwagi_do_fizjograficznej_regionalizacji_Sudetow.pdf

10. Regionalna geografia fizyczna Polski, (red.) A. Richling, J. Solon i in., Poznań 2021. https://www.gov.pl/web/gdos/juz-jest-monografia-poswiecona-regionalnej-geografii-fizycznej-polski-wspomoze-audyty-krajobrazowe

11. Richling A., Rozwój XIX i XX-wiecznych poglądów na temat regionalizacji fizycznogeograficznej Polski, [w:] Studia nad regionalizacją fizycznogeograficzną Polski, (red.) M. Kistowski i in., Warszawa 2018, s. 13-31. https://www.rcin.org.pl/igipz/dlibra/publication/85084/

12. Słownik geografii turystycznej Sudetów, (red.) M. Staffa, T. 18, Góry Opawskie, Wrocław 2008.

13. Solon J. et al., Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica”, Vol. 91, Iss. 2, 2018, p. 143-170. https://www.geographiapolonica.pl/article/item/11299.html

14. Szewczyk-Wilgan M., Podział Sudetów, mapa Sudetów – pasma górskie w Polsce i najwyższe szczyty, https://udanewycieczki.pl/podzial-sudetow-mapa/ (dostęp: 13.03.2024).

15. Walczak W., Dolny Śląsk. Cz. 1, Sudety, Warszawa 1968.

16. Walczak W., Dolny Śląsk. Cz. 2, Obszar przedsudecki, Warszawa 1970.